دكتۆر لەتیف رەشید: سەرنجم لەسەر چەسپاندنی سەقامگیری لە عێراقدایە

دكتۆر لەتیف جەمال رەشید لە میانەی چاوپێكەوتنێك لەگەڵ كەناڵی ئەلحورە _ عێراق تیشك دەخاتە سەر چەندین تەوەری گرنگ وەك بابەتی رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی كێشەكانی كەش و هەواو بابەتی ئەمنی.

_ جەنابی سەرۆك، لە بەڕێزتانەوە دەست پێدەكەین لەسەر مەسەلەی قۆناغەكانی دەستەی سەرۆكایەتی لە عێراق، ئایا جیاواز بوون لە سەردەمی سەرۆك مام جەلال خوا لێ خۆشبێت تا ئەمڕۆ، ئێوە ئێستا چۆن قۆناغەكە دەبینن ، چۆن باسی دەكەیت، جیاوازی چیە؟

+ كۆمار : من پێم وایە كە قۆناغەكانی پێشوو جیاوازی نەبووە لە قۆناغی ئێستا، ڕەنگە سەردەمەكە یان ئەو كەسایەتیەی لە پۆستەكەدا جیاواز بێت و سەرۆك كۆمار و سەرۆكی حكومەت و تەواوی پۆستەكان بە پێی دەستووری عێراق هەڵبژێردراون ، بەڵام عێراق ئێستا سەقامگیرییەكی باش بەخۆیەوە دەبینێ، و هاریكاری و هەماهەنگی لە نێوان پێكهاتەو و لایەن و كەسایەتییە سیاسییەكاندا هەیە و لە نێوان حكومەت و سەرۆكایەتی كۆماردا هەیە، ڕەنگە ئەمە جیاوازییە گەورەكە بێت لەگەڵ قۆناغەكانی پێشووتر، سوپاسی خودا دەكەین كە عێراقییەكان جۆرێك لە ئارامی و سەقامگیری بەخۆیانەوە دەبینن و ئەمەش هانمان دەدات بۆ بەهێزكردنی كۆبوونەوەكان و هەماهەنگی هاوبەش لەنێوانماندا بۆ گفتوگۆكردن لەسەر كاروبارەكانی حكومەت.

_یەكێك لەو ئاستەنگانەی كە ساڵانێكە لە عێراق باسی دەكەین، ئاستەنگی ئەمنییە، ئێستا پێشكەوتنی گەورە لەسەر ئاستی ئەمنی بە وتەی خەڵك و لێپرسراوانی عێراقی بەدی هاتوە، ئەمڕۆ بەڕێزتان چۆن ئەم دۆسییەیە دەبینن ؟ ئایا ئێمە هێشتا لە هەندێك بواردا بەدەست بۆشایی ئەمنیەوە دەناڵێنین؟

+ سەرۆك كۆمار : سەرەتا لایەنی ئەمنی زۆر گرنگە . وە باوەڕم وایە ئاسایش و سەقامگیری لە پێش هەموو شتێكەوەیە، كەس چاوەڕێی جێبەجێكردنی هیچ بەرنامەیەكی كاری حكومی ناكات ئەگەر ئاسایش و سەقامگیری بوونی نەبێت، بۆیە سەرنجی سەرەكیمان لە عێراق لە ئێستادا دامەزراندنی ئاسایش و سەقامگیرییە لە عێراق . كەمێك بگەڕێینەوە دواوە، ئێمە بۆ ماوەیەكی زۆر بەدەست دەسەڵاتێكی دیكتاتۆرەوە ناڵاندومانە، دەسەڵاتی دیكتاتۆریش نەبواری بەئازادی دەدا و نە بۆ تاكی عێراقی نە بۆ دەربڕینی بۆچوونەكانیش ، ئەمەش دەسەڵاتێكی سەركوتگەرانە بو و دەسەڵاتێكی ئەمنی لەو كاتەدا كۆنترۆڵی توانا و خواستەكانی گەلی عێراقی كردبوو، ئەمەش بووە هۆی جیاوازییەكی گەورە لە نێوان ڕژێم و ئاراستەكانی گەلی عێراقدا. دوای گۆڕینی ڕژێم لە عێراق لە ساڵی 2003 بەداخەوە تووشی كێشەی دیكە بووین . كێشەی تیرۆر لە ناوخۆی عێراق و تەقینەوە و كوشتن و لە هەندێك حاڵەتدا زیندانیكردن و هەندێكجاریش كۆنتڕۆڵكردنی گروپە گەورەكان كە لە هەندێك پارێزگادا بوونیان هەبووە و ئێمەش دوای ماوەیەك لە توندڕەوی و توندوتیژی تیرۆریزمی داعش كە ناوچەیەكی فراوانی عێراقیان كۆنترۆڵ كردبوو زەرەرمەند بووین ، و بەهۆی زیانگەیاندن ، نەك تەنها تاكەكان بەڵكو بەشێكی زۆری خەڵك و كومەڵگەیش . ئێستا ئێمە كێشەمان هەیە لە مامەڵەكردن لەگەڵ دەرئەنجامەكانیان، بەهۆی بۆردومانكردنی شوێنەكانیان و ئەشكەنجەدانیان و كوشتنی خەڵكی بێتاوان، تا ئێستا ئێمە بەدوایاندا دەگەڕێین، بە هەزاران، نەك یەك و دوان ئەمەش لە ڕاستیدا بووە هۆی جۆرێك لە ترس و دڵەڕاوكێ لە دۆخی ئەمنی عێراق.

_ هێشتا ناوبەناو بەشێك لە دەشتی نەینەوا و لە تل الشای دەردەكەون !

+ سەرۆك كۆمار : زۆر كەمە. سوپاس بۆ خودا، سوپای عێراق هاوشان لەگەڵ هێزە ئەمنییەكانی دیكە، ڕەوشەكە لەم دۆخانەدا كۆنترۆڵ دەكات، ئۆپەراسیۆنەكان دژ بە تیرۆریستان لە هەر وڵاتێك لە سەدا سەد كۆنتڕۆڵ ناكرێت، مەسەلەكەش ئەوەیە كە هەندێكیان تەنها بۆ دزین یان هێرشكردنە سەر خەڵك جوڵە دەكەن، ئەوان هیچ ئامانجێكی سیاسی و كۆمەڵایەتییان نییە، جگە لە كاریگەری لەسەر خەڵكی لەڕووی ژیان و كۆمەڵایەتییەوە، كە زۆر كەمیشە ، پێم وایە هێزە چەكدارەكانی عێراق جگە لە حەشدی شەعبی و پێشمەرگە، دۆخەكە بە گشتی و لەسەر سنوورەكان كۆنترۆڵ كردووە، بە باشی مامەڵەمان لەگەڵ ئەوەدا كردوە، بەڵام لە جار جار، نەك بە بەردەوامی و بە شێوەیەكی بەرچاو، هەندێك حاڵەت هەیە، بەڵام ئێمە كۆنترۆڵیان دەكەین.

_ لە دوای ساڵی 2003 خوومان بەوە گرت كە سەرۆك كۆماری عێراق ڕێبەر یان متمانەپێكراوی دیدگاكان بێت لەسەر ئاستی سیاسی نێوان لایەنە جیاوازەكان، جا سوننە بێت، شیعە بێت، كورد بێت یان ئەوانی تر.، ئەگەر بمانەوێت ئەو ناوانە بانگ بكەین، یان ئەگەر بمانەوێت بە تەنها لایەنە جیاوازەكان ناویان بنێین. دەمەوێت بپرسم جەنابی سەرۆك، ڕۆڵی ئەمڕۆت چۆن دەبینیت لە كۆكردنەوەی دیدگاكان، و ئاستەنگەكە لە كوێدایە ؟

+ سەرۆك كۆمار : یەكەم: ئەم بەرپرسیارێتییە بەرپرسیارێتییەكی گەورەیە و من پێم وایە تەنیا ئەركی سەرۆكی كۆمار نییە، ئەركی هەموو لێپرسراوان و هەموو ڕێبەرانی پێكهاتە سیاسییەكانە كە دیدگاكان لێك نزیك بكەنەوە . من لە هەندێك بابەتدا لەگەڵ دیدگای جیاوازدا ناكۆكم، ئەمە بۆ هەر كۆمەڵگەیەك پێویستە و تەندروستە، بەڵام دژی ململانێكانی ناو حزبەكان یان كۆمەڵگەی عێراقیم ، من دژی ململانێكانم، بەڵام بە كێبڕكێی ڕەوا لەم بوارەدا، و ئەمە ئەركی ئێمەیە، ئەركی پەرلەمانە، ئەركی حكومەتە، ئەركی سەرۆكایەتی كۆمار، ئەركی منە كە دیدگاكان لێك نزیك بكەمەوە، و هیوادارین سەركەوتوو بین لەم بەرپرسیارێتییەدا، چونكە من پێموایە كە یەكگرتنی دیدگاكان لە كۆتا قۆناغدا زۆر گرنگە . لەئەنجامی ئەو هەڵبژاردنانەی لەعێراقدا سازكراون، پێكهێنانی حكومەت و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كاتێكی زۆری خایاند، بەڵام قۆناغێكی بەسوود بوو بۆ ئاڵوگۆڕی بیروڕا لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و پێكهاتەكاندا بەمەبەستی گەیشتن بە باشترین ئەنجامی لێكتێگەیشتن بۆ عێراق. ئەمەش ئەوەیە كە ئێمە بە دەستكەوتێكی گەورەی دەبینین، ئێمە هێشتا لە قۆناغێكداین كە پێویستمان بە هەماهەنگی و هاوكاری نێوان پێكهاتە سیاسییەكان و لایەنەكانی دیكە هەیە.

_ ئاستەنگی كۆكردنەوەی دیدگاكان لە كوێدایە ؟ وەك بەڕێزتان پێی باشە ئێمە ساڵێك یان زیاتر لە ساڵێك لەسەر مەسەلەی پێكهێنانی حكومەت ماوینەتەوە، و هەندێك كێشە هێشتا هەڵپەسێردراون، وەك مەسەلەی بودجە و چەندین بابەت، چۆن ئاستەنگەكە دەبینن و لە كوێ دەیبینیت ؟

+ سەرۆك كۆمار : ئاستەنگەكە بە بۆچوونی من لە دیدگا جیاوازەكاندایە، بەڵام ئاستەنگێكی گەورە نییە، من پێموایە ئێستا پێویستە پەرلەمان هەموو ئەو مەسەلانەی كە هەن تاوتوێ بكات و حكومەتی عێراق هەوڵی جێبەجێكردن كۆمەڵێك خاڵی پێویست بدات كە كۆمەڵگەی عێراق پێویستی پێیەتی، سەرۆك كۆمار بەبێ هیچ جیاوازییەك لەگەڵ هەموو عێراقییەكان ڕەفتار دەكات، تەنانەت لەگەڵ ئەوانەی دەنگیان نەداوە و یان دەنگیان لە دژی من داوە ، ئاساییە چونكە من سەرۆك كۆماری عێراقم و هەموو عێراقییەكانم ، و من پێم وایە سەرۆك وەزیر وەك سەرۆك وەزیر بۆ هەموو عێراقییەكان كار دەكات ، یارمەتیدەرە لە نزیككردنەوەی دیدگاكان، جگە لەوە خاڵێكی زۆر گرنگ ، ئێمە سەركەوتوو بووین لە نزیككردنەوەی دیدگاكانی نێوان هەرێم و حكومەتی ناوەند، و ئەمەش زۆر پێویست بوو كەپێشتر بوونی نەبووە، بەو شێوەی ئێستا هەیە، سەردان و ئاڵوگۆڕی ئەزموون و ئاڵوگۆڕی بیروڕا لە نێوان هەردوولادا هەیە، بۆیە پێموایە لێكنزیكبوونەوەی خاڵەكانی ڕوانگە و لێكنزیكبوونەوەی پێكهاتە سیاسییەكان لەگەڵ یەكتر، لەگەڵ بوونی دیدگای جیاواز، ئەمە لە هەموو وڵاتانی جیهاندا بونی هەیە، سەرنج دەدەیت هەندێك جار لە وڵاتانی ئەوروپادا كە پارتی دەسەڵاتدار لەگەڵ ئۆپۆزسیۆندایە لە هەموو شتێكدا جیاوازن و دژایەتی هەموو شتێك دەكەن ، بەڵام ئامانجی سەرەكی بەرژەوەندی وڵاتە لەپێش هەموو شتێك و ئێمەیش لەئێستادا بەرژەوەندی خۆمان پێش هەموو شتێك دەخەین. من بەسەر سێ بابەتدا دابەشی دەكەم ، یەكەمیان گرنگیدان بە ئاسایش و سەقامگیری، دووەمیش ڕاوێژكاری نێوان پێكهاتە سیاسییەكان . سوپاس بۆ خودا، نە لە عێراقدا كەمی وجیاوازی نە لە نەتەوەكانمان هەیە، نە لە ڕەوتە جیاوازەكانی عێراقدا نە لە لەگەڵ لێكنزیكبوونەوەی دیدگاكان. ئەمە گرنگ و تەندروستە بۆ كۆمەڵگە. خاڵێكی تری زۆر گرنگ جێبەجێكردنی بەرنامەی كاری حكومەتە، كە تیشك دەخاتە سەر دوو خاڵ، یەكەمیان پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە، ئێمە دان بەوەدا دەنێین و هەمووان دەزانن كە ئێمە كەمو كورتیمان هەیە لە دابینكردنی خزمەتگوزاری لە عێراقدا، ئێمە ماوەیەكی زۆرە بەدەست ململانێكانەوە، شەڕەكانەوە دەناڵێنین ، و تەنانەت كێشە ناوخۆیی و دەرەكییەكانیش، خاڵێكی تر ئەوەیە كە نزیكەی ماوەیەك لە عێراقداین سێ ساڵ بەبێ بودجەی كاریگەر، و بودجە پێویست بێت، واتە بەشی وەبەرهێنان لە بودجەی دەوڵەت فەراهەم نییە بۆ خەرجكردن، ئێمە تەنها بودجەی كارپێكردنمان هەیە. خاڵێكی تر كە دەمەوێت تیشكی بخەمە سەر، ئێستا حكومەت لە ئامادەباشیدا بودجە پێشكەشی پەرلەمان بكات و بودجە بەڕووی وەزارەتەكان و لایەنە پەیوەندیدارەكان بكاتەوە بۆ ئەوەی دەست پێ بكەن، بەرنامەی حكومەت تیشك دەخاتە سەر دوو خاڵی گرنگ، یەكەمیان پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان، دووەمیان باشتركردنی ژێرخانی ئابوریی ، ئەمەش ڕەنگە ماوەیەكی زیاتری بخایەنێت لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان.

_ بەڕێزتان لەگەڵ ئازادیدا هێشتا هەندێك ئاستەنگ هەیە، ئازادی لە دەوڵەتدا زامنكراوە، بەڵام ڕووبەڕووی هەندێك ئاستەنگ دەبێتەوە، هەموو مرۆڤەكان ناتوانن بۆچوونی خۆیان دەرببڕن بەبێ ئەوەی تووشی جۆرەها گرتن و بە ئامانجگرتن نەبن؟

+ سەرۆك كۆمار : ئەگەر ڕاستگۆ بم، تا ئێستا نەمبیستووە و نەمبینیوە، چونكە سكاڵا لە هەندێك هاوڵاتی وەردەگرم، لەسەر بنەمای سنوورداركردنی ئازادی لەڕووی قسەكردن و ڕادەربڕین هیچ سكاڵایەكم پێ نەگەیشتووە، داواكارییەكی تریش هەیە گلەیی لە ڕووی دامەزراندنەوە، فراوان زۆرە و دەمەوێت بگەڕێمەوە بۆ ئەم خاڵە، سەرەتا، ئابووری عێراق ئابوورییەكی بەهێزە و ڕەنگە ئێمە یەكێك بین لەو چەند وڵاتانەی كە یەدەگمان هەیە و كورتهێنانمان نییە. ئەم خاڵە زۆر گرنگە ، هاوردەكردنی نەوتی ئێمە لە ئێستادا باشە، بەڵام كێشەیەكی گەورەمان هەیە، لە ئەنجامی كەمتەرخەمی و شەڕ و كێشەكانی ناوخۆی عێراق، خەریكە هەموو كەرتی تایبەت پشتگوێ بخەین، چالاكیمان نییە لە كەرتی تایبەت تاوەكو شوێن بۆ دەرچووانی زانكۆ بدۆزینەوە و یان بۆ ئەوانەی كاریان نییە، بۆیە هەندێك لە ئەوانە ئازار دەچێژن، و چاوەڕێی ئەوە دەكەن ئەمە مافی خۆیان بێت، هەموو تاكێكی عێراقی دەوڵەت بە سەرچاوەی هێزی خۆی دەزانێت ، و ئەمەش كێشەیەكی ئابوورییە كە لە عێراقدا هەیە،بە بەرنامەی كاری حكومەتی خۆمانی دەزانین، هیوادارین، لەسەر بنەمای دوای پەسەندكردنی بودجە، كە زۆر گرنگی بە كەرتی تایبەت بدەین، هەروەها دەست بە دامەزراندنی كۆمپانیای عێراقی یان بە هاوبەشی بكەین لەگەڵ ئەوانی تر بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەی گەورە، و من باوەڕم وایە كە ئەوان بوارێكی گەورە دەكەنەوە .ڕەنگە ئێمە هەموو كێشەكان چارەسەر نەكەین بەڵام ئەوان بوارێكی زۆر گەورە دەكەنەوە . لەگەڵ ئەو كەسانەم كە كاریان نییە یان مووچە وەرناگرن و هاوپشتی دەرچوانی زانكۆم. ئێستا نزیكەی 200 زانكۆمان هەیە لە عێراق، هەموو ساڵێك ژمارەیەكی زۆر لە خوێندكاران دەردەچن .

_ ئەگەر داهاتەكە لەبەردەستدا نەبێت، جێگرەوەكان چین ؟ گەنج یان ژنان پەنا بۆ شێوازی تر دەبەن و ئەمەش بۆ ئێمە شتێكی حەتمییە. جەنابی سەرۆك، خاڵێكیش هەیە ، وەبەرهێنان و گرنگیدان بە كەرتی تایبەت، گۆڕینی ئەوەی هاوردە دەكەین بەو شتانەی كە بەرهەمی دەهێنین یان تەنانەت هەناردە دەكەین لە كەرتە جیاوازەكاندا جگە لە كەرتی نەوت هەروەها بەریەككەوتن لەگەڵ مەسەلەیەكی بەردەوامدا دەبێت و هەموو عێراقییەكان باسی دەكەن ، ئەوەیش كە دۆسییەی گەندەڵییە. ئەمڕۆ لە عێراقدا دۆسییەكانی گەندەڵی، چۆن لە سەرۆكایەتی كۆماردا مامەڵەی لەگەڵ دەكەن و ئایا پێشكەوتن لە دۆسییەی دژە گەندەڵیدا هەیە؟

+ سەرۆك كۆمار : پێموایە هیچ كەسێك لەگەڵ ئێوە ناكۆك نییە، زۆربەی ئیمپراتۆریەتەكانی جیهان لە ئەنجامی گەندەڵی شكستیان هێناوە یان كۆتاییان هاتووە و هەندێك حكومەتیش لە ئەنجامی گەندەڵی شكستیان هێناوە یان لە دەسەڵاتدا نەماون. منیش هاورای ئێوەم، ئێمە گەندەڵی زۆرمان لە عێراق هەبوو، تا ئێستا بەدەست بەشێكی دەناڵێنین، بەڵام حكومەت جدییە لە هەنگاوەكانی. هیوادارم بەدواداچوون بۆ هەواڵەكانی ئەم قۆناغەی دوایی بكەن، ڕۆژانە چارەسەری گەندەڵی و هەندێك بابەتی پەیوەست بە گەندەڵی هەیە، وە ڕایدەگەیەنین و بڵاویان دەكەینەوە، هەنگاوەكانی حكومەتی ئێستاش جددی و باشن لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی . بەڵام وەك دەزانن گەندەڵی پێویستی بە ماوەیەكی زۆر هەیە نەك تەنها گەندەڵی دارایی، و چارەسەركردنی گەندەڵی لە لە چوارچێوەی بەرنامەی حكومەتدایە، و هیوامان وای ئەم مەسەلە چارەسەربكرێت چونكە بووەتە داوایەكی سەرەكی گەلی عێراق .